Yaşamayı bileydim yazar mıydım hiç şiir?
Yaşamayabileydim yazar mıydım hiç şiir?
-Yaşama!
-Ya bileydim?
Yazar: Mıydım
Hiç: Şiir.
Bir vesile yaratıp muhakkak sorarım öğrencilerime: “Boris Pasternak, kızkardeşim hayat, demiş. Buna mukabil İsmet Özel ise, sevgilim hayat. Siz hayatı nasıl görüyorsunuz?” Neden böyle yaparım? Çünkü hayatı nasıl gördüğümüz bizim dünya hayatında neyi, asıl belleyerek, ne yordamla yapacağımızı belirler. Bu konuda bir karara varmamız gerekir. Hem de çok erken yaşlarda. Ezra Pound, aklımda yanlış kalmadıysa on iki yaşında, onu önce imajist şiire sonra Kantolar’a götürecek şiirin yolu üstündeki ilgilere kavuşmuştu. Rahmetli Ahmet Yüksel Özemre de aynı yaşlarda teorik fizikçi olmaya karar verir. Rahmetli Ayşe Şasa, on sekizinde bir akıl hastanesinin önünden geçerken oraya düşmek pahasına da olsa hakikat arayışını sürdüreceği sözünü verir kendine. Nitekim o arayış onu hidayete erdirirken o hastaneye de uğratır. Walter Benjamin Tek Yön adlı enfes kitabında şöyle der: “Barfiksten atlayan kişi gibi insan da çocukken kendi şans tekerleğini çevirir; er ya da geç büyük ikramiye düşecektir bu tekerleğin içinden. Çünkü sadece on beşimizde ne biliyor ya da geliştiriyor idiysek o, günün birinde çekici yanımızı oluşturacaktır.” Gençlik, yaşamın anlamı konusunda açıklığa varma vaktidir. Bu nedenle de küçük şiirler en çok zihni genç olanlara seslenir. Lakin küçük şiirlerin gerçekten anlaşıldığı yaş, orta yaşlardır ve iş işten geçmiştir.
Küçük şiirlere dair incelememize belki İsmet Özel’in bu şiiriyle başlamalıydık. Olabilirdi. Şiirin semantik düzlemi buna fevkalade uygundu. Ama “küçük şiirler” kategorisini ışıtmak için öyle yapmadık. Şimdiyse bu güzelim şiire vakit geldi. İsmet Özel bu şiiri Erbain’in başına koymuştur 1984 yılında. Bir başlığı yoktur. İlk dizenin yarısıyla anılır: “Yaşamayı bileydim…” İç burkan bu başlık, ömrün biten neşvesi için “tamam olsun erenler” diyen Yahya Kemal’i andırırsa da ilerledikçe bu benzerlik kaybolur. Karşımıza benim haberli olduğum kadarıyla dünyanın en kısa poetikası çıkar ama tam ve tekmildir. Öyle ki Şuara Suresi’nin izahı olacak kadar… Ahmet Haşim’in:
Seyreyledim eşkâl-i hayatı
Ben havz-ı hayalin sularında
Bir aks-i mülevvendir onunçün
Arzın bana ahcâr ü nebâtı.
diyen dizelerine benzemez bu poetika. Hatta ona muarızdır da denilebilir. Haşim’in uzaktan bakıp bir estet olarak haz aldığı hayat manzaralarına İsmet Özel, dahil olur. Onları değiştirmek ister. Bu noktadan bakınca Haşim için de hayat çocukluğunda Dicle’nin kıyılarında gezindiği “anne”si gibidir. Gerçekten de Haşim, hayatı annesi gibi duyarak yaşamıştır. Ona sığınmış, ondan şefkat görmek istemiştir. Ondaki “melâl”in kaynağı buradadır. Hayatı görüş biçimidir şairin şiirlerini oluşturan. Pasternak’a benzer Haşim. Birebir elbette örtüşmez ama karşıt değil paraleldir. Hayat dair düşünmek için burada biraz duralım…
Hayata “kızkardeş” diyen Pasternak, akranları Sergey Yesenin ve Mayakovski’ye benzemez. Yirminci yüzyıl Rus şiirinin bu üç büyük şairi 1890’lı yılların ilk yarısında doğar. Yesenin ve Mayakovski, Rus taşrasındandır. Pasternak ise şehirli. Şanslıdır. Babası ressam, annesi müzisyen. Dönemin ünlü şair, yazar, sanatçı takımı hane halkındandır neredeyse. Pasternak, hayata kızkardeş gibi bakma imkanına doğuştan sahiptir. Hayat onun için ağabeylik yapma imkanını doğuştan vermiştir. O Günler adını verdiği otobiyografisi okunduğunda çok açık görülür bu. Ancak bu, ondaki patetik yapı için bir “şifa” değildir. Arayışları onu halden hale döndürecektir. Bu bapta kızkardeşi Jozefin’in şu sözleri yeterli açıklayıcılıktadır: “Sinirsel çöküntüler çoğunluk iç düzeltmelerin gerçekliğini karşılamanın belirtileridir. Kardeşimin hastalığı da bu çeşitten olmalıydı. Bir seçme yapması gerekiyordu, yaptı. Bundan böyle insanlığı doğayı bütünleyen parçalardan biri gibi değil de ayrı ayrı ve önemle ele alınmaları gereken kişisel dramlar olarak sevecekti.” Bu söylediklerimizle Pasternak’ı asla küçültmüş olmuyoruz. Aksine “başka”lığını ifade etmeye uğraşıyoruz. Pasternak, evet, başkadır. Tabiata uzaktan bakmayı sever önceleri. Onda dünyayı devrimle değiştirmek isteyen Mayakovski’nin hayat algısı yoktur ama Doktor Jivago’yu yazdıracak denli başka bir hassasiyet vardır. Ona Nobel getiren bu roman, şair etrafında Sovyet Rusya’da tabir caizse küçük bir kıyamet koparır. “SSCB’ye ihaneti mi ona Nobel kazandırmıştır?” meselesi gündemdedir. SSCB’den yana olduğu her eyleminden belli olan İlya Ehrenburg, bunun böyle olmadığını vurgular ama bir devrimci sekter olarak da şunları ekler: “Pasternak, tabiatı, romantik aşkı hissedebilirdi; Goethe’yi, Shakespeare’i, müziği, eski Alman felsefesini, Venedik’in güzelliğini hissedebilirdi; kendisini daima, kendisine yakın kimseleri de ara sıra hissedebilirdi ama tarihi asla; başka kulakların yakalayamadığı sesleri duyabilirdi o, kalbin atışını, otların büyüsünü duyabilirdi ama çağın ileri hareketini hiçbir zaman duymamıştır.” Ehrenburg’a göre çağın ilerici hareketi sosyalist devrimdir elbette. Pasternak, bunu gereğince anlayamamıştır. Lakin Ehrenburg, çağın devrimci hareketi sosyalist devrimin, onu iyi anlayan Yesenin ve Mayakovski’yi nasıl intihara götürdüğünü izah edemez. 1917 Ekim Devrimi, kendisine destek veren tüm şair, yazarları boğup atmıştır. Bunu daha 1921’de gören Yevgeni Zamyatin, “Korkuyorum” başlıklı yazısında, Rus edebiyatının geleceğinin geçmişinden ibaret olması korkusu taşıdığını söyler. Çünkü sanatın her alanı, Komünist Parti’sinin programına alınmıştır. Partinin çizdiği sınırlar, konular, formlar sanatçıları bağlayacaktır. Çok geçmeden Stalin, sanatçıları “insan ruhlarının mühendisleri” olarak gördüğünü ifade edecektir. Mayakovski gibi hayatı bir sevgili gibi görenler için nefes almak imkânsız hale gelecektir. Ehrenburg da dahil hiçbir sosyalist yazar, şair, eleştirmen bu açık gerçeği örtecek bir izahat getirememiştir. Zamyatin’in korktuğu olur. Rus edebiyatının sosyalist devrim sonrası geleceği olamaz. Geçmişi ise tüm ihtişamıyla ayaktadır ve hayatı “kızkardeş” olarak gören Pasternak da sevgili olarak gördüğü, söylemese de belli olan Yesenin ve Mayakovski de bu geçmişin şairleri olarak durmaktadır bugün.
İsmet Özel, kuşkusuz, “Yaşamayı bileydim…” derken bütün bunların bilgisiyle demektedir. Waldo Sen Neden Burada Değilsin adını verdiği otobiyografisinden anlıyoruz bunu. Burada Özel, kendisinde oluşan hayat telakkisini uzun uzun izah eder. Büyük bir devrimci enerjiyle yazdığı “Sevgilim Hayat” şiirini Pasternak’ın “Kızkardeşim Hayat”ına muarız yazdığını söyler. Şair, Nâzım Hikmet’in “Yaşamaya Dair” şiirlerinden de elbette haberdardır. Bir başka şiiri “Yaşamak Umurumdadır”da da dünyayı değiştirecek bir yaşam enerjisiyle dolup taşar. Yaşamayı bilmek istemektedir. Ama kuşkusuz kendisi olarak. Başka ellerde “çitilenme”yerek…
Küçük şiirin marifeti tam da bu noktada aşikâr olur. Özel’in “Sevgilim Hayat” ve “Yaşamak Umurumdadır” şiirleri bizim “Yaşamayı bileydim…” şiirimizin yoğunluğuna ulaşamıyor. Peki ama niçin? Çünkü bu iki şiir de tuvalin her yanına yayılmış betimlemeleriyle göz alıcıdır. Anlatım zaman ve mekânda yayılır. Oysa küçük şiirimiz azalırken çoğalır. Öyle ki karşımızda şu çarpıcı soru vardır: Yaşamayı bilmeyenin yazdığı şey midir şiir? Evet, öyledir. Yaşamayı bir türlü öğrenememiş kişi yaşamak yerine yaşayamadığının şiirini yazar. Şuara Suresi’nde Cenab-ı Allah, şairler için “onlar her vadide şaşkın şaşkın dolaşır ve yapmadıklarını yapmış gibi söylerler” dememiş midir… Öyledir. Yaşamayı bilen şiir yazmaz. Hayatın somut gerçekleriyle yüz yüze gelen aklıyla hakikati anlamak ister. İbn-i Rüştçü eğilimdir bu. Haklıdır da. Lakin itiraz çok güçlü gelir. Yaşamayabilen de şiir yazamaz. Bu noktadan sonra da haksızdır İbn-i Rüşt. Şiir yazabilmek için yaşamak gerekecektir. Şuara Suresi’nde bu da söylenmektedir. Cenab-ı Allah, üç grup insanın şiir yazabilmesine cevaz verir: İyi iş ve davranışta bulunanlar, Allah’ı çokça zikredenler ve zulme uğradığında ona karşılık verenler. İşte bunlar gerçekten “yaşayabilen”lerdir ve şiir ancak onların harcıdır. Onların yazdıkları gerçekten şiirdir.
İşte bu yüzden “Yaşamayı bileydim…”, şiiri, Şuara Suresi’nin şiirle doğrulanması, benimsenerek onaylanmasıdır. Bize ancak gerçekten yaşayabilenin şiir yazabileceğini söyler. Bununla da kalmaz, yaşamak üzerine düşünmeye zorlar: Yaşama! Nedir yaşamak? Dünya hayatının anlamı nedir? Bir hayıflanmadır: Ya bileydim? Değilmiş, bilemedim… Her bilen de nihayetinde böyle diyecektir. Bir yıl önce Hakk’a yürüyen babacığım ketum bir yiğit adamdı. İki buçuk ayda kanserden göçtü. Son zamanlarında türkü söylerdi. Yapmadığı şeydi bu. Ölüme doğru giderken söylediklerinin arasında şu türkü vardı:
Cevizin yaprağı dal arasında
Güzeli severler bağ arasında
Üç beş güzel bir araya gelmişler
Benim sevdiceğim yok arasında
“Ya bileydim?” dizesi, geri getirilemeyene ağıttır. Giden gitmiş, geçen geçmiştir. Şuara Suresi, şiirin eğer cevaz verilen gibi olmazsa bir “hiç” olduğunu söyler. “Yaşamayıbileydim…” şiiri, “şiir” ve “hiç”lik arasındaki bu denklemi de kurar. Şiir böyle değilse “hiç”tir ama öyleyse, “hep”tir. Özel bunu “Yaşamak Umurumdadır”ın sonunda şöyle ifade etmiştir:
Yaşamak debelenir içimde kıvrak ve küheylan
beni artık ne sıkıntı ne rahatlık haylamaz
çünkü ben ayaklanmanın domurmuş haliyim
Yürüsem rahmet boşanacak.
ve sana bir karşılık vereceğim
Sana bir karşılık vereceğim
toprağı deşen boğuk sesimle
sana bir karşılık vereceğim
amansız kum fırtınası altında
sana bir karşılık vereceğim
birbiri üstüne yığılırken günler
ey taşan suların imkanı
ey taşan suların bekareti sana
bir karşılık vereceğim.
Şaşılacak şey değil mi? Bir küçük şiir, hem Şuara Suresi’nin izahı olsun hem de şairinin ram olduğu poetikayı aşikar edebilsin. “Yaşamayı bileydim…” şiiri, bu nedenle İsmet Özel’in Şiir Okuma Kılavuzu gibi poetik görüşlerinin bir parçasıdır ama bana kalırsa onların da ötesine geçmiştir. Çünkü burada İsmet Özel, bir Müslüman şair olarak andığım kitabındakinden çok daha tebellür etmiş şekilde karşımızdadır. Billurlaştığı için görünmesi de zordur.
Evet, küçük şiirler, umulmadık haller alabiliyor. Şairinin de farkında olamadığı haller… Dışardan bakıldığında “Yaşamayı bileydim yazar mıydım hiç şiir” dizesi üzerinde dil oyunlarıymış gibi görünen, muhteşem bir poetika saklı olabiliyor. Bütün bir insan ömrünün mahiyeti önümüze serilmiş olabiliyor. Bir dil işçiliği, bir zanaat gibi görünenin sanat eserine dönüşmesidir bu. Heideggeryen izahıyla şöyle: “Bir zamanlar ‘tekhne’ adını taşıyan şey, yalnızca teknik değildir. Bir zamanlar Doğruluğu pırıl pırıl görünmenin görkemi içerisinde öne çıkaran gizini-açmaya ‘tekhne’ adı verilirdi. Bir zamanlar Doğrunun güzel-olan içerisinde görünüşe çıkması ‘tekhne’ diye adlandırılırdı. Ve güzel sanatların poiesis’ine de tekhne adı verilirdi. Batının kaderinin tâ başında, Grek ülkesinde, sanatlar, kendilerine bahşedilen gizini-açmanın doruğuna çıktılar. Sanatlar tanrıların halihazırda mevcut bulunmalarını, tanrısal ve ilahî kaderlerin diyaloğunu ışıl ışıl parlaklığa büründürüyorlardı. Ve sanat yalnızca ‘tekhne’ diye adlandırılıyordu. Sanat biricik, çok yönlü gizini-açmaydı. Sanat dindardı, ‘promos’tu, yani Doğruluğun hüküm sürmesini ve güvencede tutulmasını sağlayandı. ” (…) Neydi sanat? Hele yalnızca bu kısa fakat görkemli çağlar için? Sanat neden şu mütevazı ‘tekhne’ adını taşıyordu? Sanat öne ve buraya çıkan ve dolayısıyla poiesis’e ait olan bir gizini-açma olduğu için. Nihayet bu gizini-açma, tüm güzel sanatlarda, şiirde ve asıl adı olarak poiesis’i muhafaza eden şiirsel (poetik) her şeyde tam bir hüküm sürüyordu.
Tehlikenin olduğu yerde
Koruyucu güç de serpilip gelişir.”
Heidegger’den bu uzun alıntıyı yaptım ki onun Batı’nın kaderinin tâ başında, Grekler ülkesinde bulduğu sanatın mahiyetinin, Müslüman şairlerin vazettiği meydana getirmenin estetiğiyle bugün de aktüel olduğu görülebilsin. Çünkü İsmet Özel’in “Yaşamayı bileydim…”i Heidegger’in ağıt yaktığı “tekhne”deki hem tekniğe, zanaata hem de “gizini-açmaya” sahiptir. İsmet Özel nasıl başarmıştır peki bunu? Cevabını yine Heidegger’in dilinden verelim: “Tehlikeye ne kadar yaklaşırsak, koruyucu güce giden yollar o kadar parlak biçimde ışıldamaya başlar ve biz de o kadar soruşturucu hale geliriz. Çünkü soruşturma, düşünmenin dindarlığıdır.”
Yesenin, Mayakovski, Pasternak ve İsmet Özel. Hepsi de “düşünmenin dindarlığı” içinde yaşamı soruşturarak tehlikeye yaklaşmışlardır. Yesenin ve Mayakovski, o tehlike karşısında yaşamlarını elleriyle verirler. Yesenin’in yaşama dair son soruşturması kanıyla yazdığı “Ayrılık Şiiri” şöyledir:
Hoşçakal, dostum, hoşçakal, mutluluklar.
Sevgili dostum, yüreğimde yaşayacak anın,
Sonunda ayrılık yazgısı olsa da insanın.
Hoşçakal dediğimiz gibi buluşmak da var.
Hoşçakal, dostum, el sıkışmadan, suskunlukla
Sakın üzülme, nedir bu gözlerindeki hüzün?
Şu yaşamda yeni bir şey değil ki ölüm,
Ama pek öyle yeni sayılmaz yaşamak da.
Dostunun intiharı oluşturulan havaya, ahmakça ve vicdansızca yorumlara Mayakovski, sessiz kalamaz, “Sergey Yesenin’e” şiirini yazar ve herkese ağzının payını verir ama dostuna da şöyle çıkışır
Şu yaşamda
en kolay iştir ölmek
Asıl güç olan
yepyeni bir yaşama
başlamak.
Bu dizeleri o yazmamış gibi, 1930’da, arkadaşınınkinden dört yıl sonra intihar edişi nedendir o halde Mayakovski’nin? Bu sorunun cevabını bulmak zorunda değiliz ama soruyu sormak bizi İsmet Özel’i bir Müslüman şair olarak anlamaya yaklaştıracaktır. 1966’da İsmet Özel’in ilk şiir kitabı çıktığında onu yorumlayan Eser Gürson, Özel’in bu ilk kitabında yer alan şiirlerine bakıp şairinin ya Rimbaud gibi şiiri bırakacağı ya Necip Fazıl gibi İslamiyet yoluyla dinginlik bulacağı ya da İsmet Özel gibi partizan olacağına ilişkin sezgisini dile getirir. Gürson, karayazıcı olmak istemediği için intihar bahsini açmak istememiş olabilir. İsmet Özel, Waldo’sunu, intihar eden birkaç arkadaşına da ithaf ederken bu bahsi açıp altını çizer ve kendi kurtuluşunu şiir saçağının altına sığınma ataklığını göstermiş olmasına bağlar. Bu ataklık, şiiri nerede “hiç” nerede “hep” olarak görmek olsa gerektir.
CELAL FEDAİ 