Söyleşen: Mustafa Fırat
Sevgili Celâl. Seninle son söyleşimizin üzerinden altı ay gibi kısa bir zaman geçti. O söyleşimiz senin “Deformasyon, Yenilik ve Kuram Söylemlerinden Gına Gelmesine Karşın Şiir Sanatının Yeniden Tebarüzü ve Tebellürünün Güçlüğü Üzerine” yazına ilişkindi. Sen epey bir zamandan beri Türk şiirinin omurgasını teşkil eden şeyin İslam’ın sanatlara bakışı olduğunu söylüyorsun. Türk şiiri sana göre İslam sanatının tinselliğinden uzak düşmekte. Elbette bu toplumuzun hayata bakışındaki bir mutasyonun bir ifadesi de. Suyu Seveni Derin Batırın Irmağa’da bu mutasyona her yönüyle dikkat çekmişsin. Şiirin rejenerasyonundan bahsediyorsun da mesela ‘gelenekten yararlanmak’ demeye şiddetle karşı çıkıyorsun. Şimdi Mühür’de, bu söyleşinin de yayınlandığı bu sayıda bir şiirin var. “Deli Dumrul Şairi Faciayı İşaret Ediyor”*. Bu şiirin İsmet Özel’in “Faciayı Yazmasaydım Yaza Yazık Olurdu” adını taşıyan şiirine bir cevap olduğunu düşündüm ilk anda ben. Doğrusu en çok da İsmet Özel’in, ‘şiir İslam sanatlarının tinselliğinden uzaklaştı’ düşüncene, yazdığı şiirlerle katkıda bulunduğunu düşünüyorum. Şiirin için ve bu düşüncem için ne dersin?
Düşüncelerinin birinde haklısın. Evet, İsmet Özel’in şiirinde yankılanan ‘ben’ sesi İslam sanatlarının tinselliği ile tamamen zıt bir içeriği vazediyor. Ben bunu bundan sekiz yıl kadar önce fark ettim. İsmet Bey benim için çok değerlidir. Onun negatifinden öğrendiklerim daha çoktur diyebilirim. Benim gibi Kayseri’nin bir küçük vadide yerleşip kalmış dokuz yüz yıllık bir köyünün masumiyetini İzmir’e taşımış biri için, Özel’in müthiş akılcılığı ve başarı hırsı tam bir travma olmuştur. Ben onu şiir söz konusu olduğunda kafamdaki İsmet Özel’in tam tersi olarak buldum hep. Bu yüzden bundan birkaç yıl önce Herkesin Bir İsmet Özel’i Var diyerek kendi İsmet Özel’imi yazdım. O yazdığımın beriki ile bağı ismendir. Şiiri ile boyuna övünürdü. Herkes buna şahittir. Ama benim inancıma göre ne yanınızla haddi aşarsanız övündüğünüz şey sizden alınır. Onunla imtihan edilirsiniz. İsmet Özel, şiiri ile zavallı egolarını büyüten müteşairleri çoğalttı. Etrafına bir bak. Hep mücadele etmek zorunda kaldığım Ali Ayçil’den Serkan Işın’a, Hakan Arslanbenzer’den Yücel Kayıran’a birçok isim, onun şiirimize yerleştirdiği gayri insani yanlar taşıyan şairane triplerden gücünü alıyor. Bir şekilde tebarüz etmek için devinip duruyorlar. Şiir adına da hayat adına da yaptıkları hiçbir şey yok. Demek istediğim, sonunda ondan zaten Faustiyen bir eda ile tınlayan şiiri de alındı, sadece sövebilen bir dil kaldı geride. Modern Türk şiiri her kopuşa rağmen İslam sanatlarının tinselliğine bağlıdır. Bu dilde yazdıkça ne yapsanız bütünüyle kopamazsınız. İsmet Özel, bu bağı şiirinde egosunu sublime ederek başka bir yolla koparıyor. Genç kuşaklar onun hallerini bir şairin doğal halleri saydılar. Hemen her şiir biçemi ile ve şiiri dışındaki şairane edasıyla bunu yaptı, yapıyor. Bu yüzden şiiri hiçbir zaman şiirden bir Müslüman’ın korkması gereken hassasiyetleri okuruna sunamadı. Bir Yusuf Masalı’nın Başarısı ya da Başarısızlığı’nda bunları olanca yoğunluğuyla yazdım. Şimdilerde ise senin bahsettiğin sövgü dolu şiirler dönemini yaşıyor ne yazık ki. Peygamber Efendimiz’e sormuşlar: “Kur’an-ı Kerim’de ribanın (faizin) vebalinden daha büyük cinayet nedir?” diye, Efendimiz şöyle cevap vermiş: “Herkesin ırzına sövmektir, sövmenin en şiddetlisi de şiir söyleyerek veya nesirle şunu bunu hicvetmektir. Bu şekilde yapılmış hicivleri şairinden ve failinden alarak, öteye beriye nakletmek suretiyle yayılmasına yardım edenler de, onlardan biridir, yani suçta ortaktır.”
Şimdi, Özel’in sözünü ettiğin şiiri, başka birçok şiiri gibi bana göre bu nitelikleri taşıyor. Yani Özel, kendi beninin körü körüne haklılığı önünde gördüğü ne varsa şiir yoluyla ona sövgü düzüyor. Bir korkuyu duymak gerekir. Çünkü “Şiirin methedilmeyen kısmı şeytanın çalgılarındandır.” deniyor. Bunu ben de demiyorum. Anlıyor musun? İslam sanatının tinselliğinde bu vardır. Sövgü değil. Akif’i düşün, Tarih-i Kadim’e Zeyl’i aldı mı Safahat’ına? Yazdığım şiir için tarihe geçmeyi değil Cemalullah’ı isterim. Layık değilim, biliyorum ama istemekten de geri durmam. Kendisini sık sık eleştirerek ifade ettim bunları aslında. Eleştirilerim nezaketinden ötürü kimselerce fark edilmedi.
Uzun konuşacağız, istersen Özel’in şiirinden uzaklaşmayalım. Senin şiirin bir cevap mı? Sen Özel’in şiirindeki sövgüyü üzerine mi aldın? Yoksa o “Faciayı Yazmasaydım Yaza Yazık Olurdu” şiirindeki muhatap sen miydin?
O bahse geliyordum. Az önce sorduğunun ikinci kısmına. O şiiri belki de ilk okuyanlardan biri benim. Geçen yıl ağustos ayıydı. Tam tarih 23 Temmuz 2007. O tarihte ailemle birlikte Almanya’da idim. Genel seçimlerin bir gün sonrası, günün erken saatlerinde Özel’in web sitesinden bu şiiri okudum. Artık hiçbir şekilde, kadirşinaslığıma ya da ne bileyim yazdıklarını okumakla borçlu kalmama sığınamayacak ve İsmet Özel’i savunamayacaktım. Bana ya da değil, birine, son derece kötü bir şiir biçemi ile açıkça sövülüyordu o şiirde. Ben bir şairi, hiç olmazsa bir kahramana öykünen olarak adlandırırım. Burada şiiri üzerine alıp almamam meselesinden ziyade benim şiirimi konuşmak istediğini düşünmek istiyorum. Yoksa bizim farkımız kalmaz. Hâsılı benim şiirim o şiiri okumakla mayalandı, evet. Ama bir isme isabet etmekle noktalanmayacak derecede bir geçerlilik taşır. İnşallah böyle olur. Böyle olması için dua ettim. Hatta benim için de, belki de o sözlerin söyleyeni olarak en çok benim için, korkulası bir duruma işaret eder. Özel’in şiirini okuyunca bulunduğumuz Ulm şehrinin evimizin hemen yakınındaki ormanlığına zor attım kendimi. İki saat kadar yürüdüm. Eve döndüğümde, yağmur mu daha çok yağmıştı ben mi daha çok ağlamıştım, bilemiyorum. Çok üzüldüm İsmet Özel için. Hem de çok. Böyle bir şiir, İslam’ın fetih savaşlarında kâfirlere karşı bile yazılmamıştır. Gayri insanidir. Bilinçliliğin gururunu, tiransı bir edayı açık etmektedir. Tamamen hakaret doludur. Şiir buna alet olamaz. Ülkedeki seçim atmosferi, seçilenler, oy verenlerden tutun da seslenen şairin kendi ‘ben’i dışında başka kim varsa… O hakaretlere baktım kimsenin sesi çıkmayacak, yani kimse üstüne almayacak, çünkü öncesindekiler de öyle olmuştu, benim imgelemim yerinde duramadı. Fakat tekrar söylüyorum benim şiirim bir cevap değil, bir açıklıktır. Çünkü ben değilsem bile o birinin sesi olması gereken biri olmalı. İnşallah o kişi ben olmuşumdur; o kişi bir açıklık talep eden olsun…
Senin şiirinde o şiire pek çok gönderme var fakat…
Evet, var ama dediğim gibi bir cevap değil bir açıklık var. Açıklık dediğim, şiirin İslam sanatının tinselliğindeki yerine ve hayatta facianın ne olduğuna dairdir. Şöyle anlatayım. İsmet Özel sık sık kendisini Şuara Suresi’nde şiir yazmasına müsaade edilen zümreden ‘zulme uğradığında ona karşılık veren’e dâhil ettiği için şiir yazdığını söyler. Şimdi ‘zulme uğrayıp uğramamanın ölçüsünü’ ne olarak koyacağız? Modern zamanların bencillerinin, narsislerinin hepsi kendini ‘zulme uğramış’ sayacaktır. Ölçü, kendimizi bize her durumda haklı gösteren ‘ben’imiz olamaz. Haklılığın ölçüsü ise, bir Müslüman için bellidir. Haklıyız diye kalkıp şiir dilinde birine sövemeyiz. Ama bir gerçeği açıklığa kavuşturabilir, ona işaret edebiliriz. Ben naçizane insanın ömründe kendi kendinin faciası olma ihtimaline işaret ettim. Bu ihtimal benim için de geçerli. Benim de çok sert olmak durumunda kaldığımda verdiğim karşılıklar oldu. Ama muhatabım bir insandan kalkıp o insan gibi zihni işleyen herkesti. Her zaman zihni öyle işleyenlerin de karşısında olacağım. Bu şiir, yazmaya çalıştığım Deli Dumrul’un içinde daha iyi anlaşılacaktır.
Şimdi Deli Dumrul biter mi buna ömrün yeter mi bilemeyiz… Son sözlerinmiş gibi söyle. Bu şiir nefis bir şiir. Öyle ya da böyle, Özel’in şiiri ile kıyas kabul etmez. Gücünü niyetinden alıyor. Bunu şimdilik bir yana bırakalım. Bunca zaman İsmet Özel’in yanında adın anıldı, şimdi neden bir karşı oluş sergiliyorsun? Neden bunu bu kadar geciktirdin madem böyle bir ayrı bakış vardı da? Neden çok önce terk etmedin?
(Gülüyor) Geçenlerde iki dostumuzun boşanma davasında tanıktım. Ben zaten çoktan boşanmış olduklarını, dolayısıyla onların işine karışamayacağımızı, yani boşanmalarının gereğini izah ettikçe hâkim sorular sordu. O sordukça ben izah etmeye çalıştım. Tam kırk beş dakika sonra hâkim pes etti. Tansiyonu yükseldi. “Öğrencilerin de sana yapsın bana yaptığını” dedi. Bu gibi sorunların uzun izahları vardır çünkü. (Gülüşüyoruz) Mustafacım, bir yanlış çoğalıp dayanılmaz oluncaya kadar hayatımızda kalıyor. Ayrıca demin de söyledim, daha önce defalarca aklım erdiğince eleştirilerimi de naçizane beğenilerimi de yazdım. Herkesin işine ne geliyor biliyor musun? Beni ve benden başka bazı arkadaşları İsmet Özelci bilip, bizi öylece dondurup algılamak. MerdivenŞiir’e İsmet Özel, getirip şiirini verdi. Biz de en başa koyup yayınladık. Bugün hangi dergiye götürse şiirini o dergi art niyetli değilse bunu yapar. Sonra bu devam etti. Dergi de bekledik ki bize öğütleri, yol göstermeleri olsun. Şiir vermekten başkaca hiçbir katkısı, yönlendirmesi olmadı. Biz yaptık ne yaptıksa. Bizim istişaremiz, emeğimiz vardır. Ama kimse görmek istemedi. Çünkü böyle bir dergide verilen emek görülürse o emeği verenlerin konuşulması lazımdı. Sanki bu bizim umurumuzdaydı… Elbette yaptıklarımızın konuşulmasını insani bir istekle bekliyorduk. Ayrıca şu da var, Özel’in hiç de istemeyeceği pek çok husus o dergide gündeme geldi. Hatta senin konuşmamızın en başında belirttiğin benim İsmet Özel’in sanat anlayışının karşısında olan yazılarım yayınlandı. Modern şiiri uğurlamaktan söz ettik. Pislik edebiyatından, ego şişkinliğinin şiire girmesinden söz ettik… Hâsılı tutulan yolların ayrılığı zaten belliydi.
O zaman terk edeydin? Çünkü son konuşmamızda bir kitap hazırlığından söz etmiştin.
Terk etmek, bırakıp, boşlayıp gitmek değil ki… Terk eden terk ettiğini atının arkasına, terkisine alır ve öylece yoluna devam eder. Bu da öyle kolay bir şey değildir, atınız yani terk düşünceniz oluşacak, ayrılık düşüncesi kavuşacağınız düşüncesine galebe çalamayacak, yalnız başına da olsanız karanlıkta aydınlıkta yol almaya yazgı sizi zorlayacak, en az sizin kadar bıraktığınız da bırakılışına kani olacak… Bundan sekiz yıl önce bunu yaptım ben, ama Özel’in Kırk Hadis’i yoluma çıktı. Yeniden borçlu kaldım. Bir de Kız Kulesi Beyaz İken şiiri var. Aşkın bir şiir. Yeniden bana bir emek dokundu. Ben böyleyim, bana dokunan emekleri ödemek isterim. Kitap Haber dergisinde editörlük denebilecek işler yaptığımda önerdiğim, yazdığım kişilerin hepsi borcu olduğum kişilerdi. Cemil Meriç, Cahit Zarifoğlu, Asaf Halet Çelebi söz gelimi. Kitap hazırlığına gelince uzun bir iş. Geniş ve derin bir şiir tarihi okumasının içinde değerlendirilebilecek bir şey.
Anlıyorum. Bu kişilerin İslam sanatlarının tinselliğine bir katkıları var sana göre.
İsmet Özel’in de var. Fakat şiir üzerine yazdığı düzyazıları hariç bütün düzyazılarıyla var. Sözgelimi “Ben İsmet Özel, şair, kırk yaşında/ Her şey ben yaşarken oldu, bunu bilsin insanlar/ ben yaşarken koptu tufan/ ben yaşarken yeni baştan yaratıldı kâinat” diye ilerler ve şöyle der: “Her şeyi gördüm içim rahat”. ‘Her şeyi’ görenin içi nasıl rahat olabilir? O dizelerde insanlıkla birleşmiş bir ben var sanırız ama devamında “bilinçliliğin gururu” vardır. “Benim adım insanların hizasına yazılmıştır.” der mesela. İnsanlara galebe çalmak için mi yapıyoruz yaptıklarımızı? Bu bizi korkunç derecede yalnızlaştıracaktır. Mustafa Merter, Karen Horney’in görüşleri üzerinden bak neler söylüyor bu durum için (Mustafa Merter’in Dokuz Yüz Katlı İnsan kitabından okuyor.): “İnsanoğlunun temel karmaşası, ‘temel kaygı’dan (basic anxiety) kaynaklanır. Bebek, çevresini fiziksel ve psikolojik arzuları açısından hayati bir tehlike olarak görerek kendisini bu tehlikeli evrende çaresi ve terk edilmiş hisseder. .. Bu korkunç yalnızlık ve çaresizliğin ilacı ‘insan’dır. Ya insandan bu güvenceyi alabilmek için, ilişkide her şeye boyun eğerek sevgiyi satın alır ya da insana karşı çıkarak narsisist kusursuzluk iddiası, kendini beğenme (arrogance) gibi çözümlerden birini benimser. Yahut insandan uzaklaşarak kaderine sığınır. Zamanla iç dünyasında, hayali bir ideal benlik ve bir ‘gurur sistemi’ (pride system) oluşur.”
Şimdi bu hali müsaadenle bir de Jung’dan okuyarak aktarayım. (Suyu Seveni Derin Batırın Irmağa’yı karıştırıyor ve oradan okuyor.) Biraz uzunca olacak: “Batı dünyasında bu durumun kaynakları, yani insandaki bilinçliliğin gururunun, Kilisenin vazettiği Hıristiyanlıktaki Hz. İsa’nın ulûhiyetine ilişkin düşüncede barınmış ve bu düşünce ile o gelenek içinde doğan her çocuk, kendisinin bir ‘tanrı’ değilse bile dünya üzerinde tanrısal hakkı olan biri olduğu hissi ile kendiliğinin peşine düşmüştür. Ünün, varsıllığın ve hedonizmin Batı dünyasındaki kaynaklarının mahiyetini Carl Gustav Jung, Anılar, Düşler, Düşünceler adlı kitabında neredeyse tüm boyutlarıyla bulmak mümkündür. Jung, ‘bilinçliliğin gururu’ olgusu içinde aslında bu hususu ele alır. Ona göre yaradılış mitinde söz açılan mahiyetini kaybeden ‘düşmüş melekler’in insanlarla teması bugünün insanlarının işleyen zihinlerini anlamamıza imkân verecek niteliktedir: “Yalnızca, öbürlerinden farklı olan düşmüş melekler ‘kötü’dür ve ‘gururun’ çok iyi bilinen etkilerini ve günümüzde diktatörlerde gördüğümüz megalomaniyi dağıtanlar bunlardır. Henoch’un Kitabı’nda, bu meleklerin insanlarla ilişki kurarak, insanlığı yok etme tehdidi oluşturan bir devler ırkı üretmekte olduklarına değinilir. (…) Bu tehdit ‘devlik tehditi’ ya da başka bir deyişle bilinçliliğin gururudur ve hiçbir şey insandan ve onun yaptıklarından üstün değildir’ biçiminde özetlenebilir. Bu düşüncenin ortaya çıkışıyla öbür dünyaya ilgi ve Hıristiyan mitinin fizikötesine geçebileceği görüşü yok olmuş, dolayısıyla öbür dünyada bütünlüğün elde edilebileceği görüşü de ortadan kalkmıştır.” Jung’un koyu bir Hıristiyan olarak yaptığı bu izah, insan anlağının nelerle malul olduğunu bilen Doğu dünyasında ironik bir gülümseme ile karşılığını bulamaz bu gün; aynı maraz Doğu’da da yayılmıştır, başta şairler olmak üzere toplumun hemen her katmanından insan tekleri bilinçliliğin gururu ile gezinmektedir. Hz. İsa’nın ulûhiyeti miti diğer tüm insanlara teşmil edilmiştir. Hölderlin’in, “Yaşarken tanrısal hakkını alamayan /Ruh, rahat edemez yeraltı ülkesinde” deyişi, dünyaya egemen yığın sınıfının sesi olmuştur. Oysa insanın yaşarken alması gereken tanrısal bir hak değil vermesi gereken bir karşılık ve bu karşılıkta ketmedilmiş olarak mündemiç olan bir teşekkür söz konusudur. Batı bunu nihilizmle başlayan süreçte sanatta, siyasette tiranlar doğurarak vermiştir. Doğu ise bu karşılığı Daryuş Şâyegân’ın ifade ettiği gibi sanatta kürsüsünü kaybetmesine karşın hala gereğince verebilecek durumdadır. Fakat Doğu’da da tablo türlü yamukluklar arz etmektedir. Bugün bizimki gibi ülkelerde göz sadece görüp geçmek içindir, kulaklardansa ümit neredeyse hiç kalmamıştır. Konfüçyüs’ün feodal Çin’de devletin ne durumda olduğunu oralarda dinlenilen müzikten (kulaklarda olandan kulağıyla) çıkardığı söylenir. Şiir de bu hususta müzik kadar pratik olmasa da esaslı ve güvenilir bir göstergedir. Ayrıca yine şiir insan anlağı için müzik kadar pratik olmasa da esaslı ve güvenilir bir iyileştiricidir. Bunu da insanın dünya üzerindeki asli eylemi olan ‘ad koyma’ya atıfla yapar. İnsan tekleri ne zaman ad koymayı bırakırsa o zaman kendilerine üfleneni kaybederler ve kendilerine üflenen ile onlardan çıkan arasındaki bağ zayıflar. Şair bu bağa ilişkin bir hatırlatıcıdır. Bu hatırlatmayı ise ad koyarak yapar. Onun bu eylemi şeylerin özüne ilişkindir. Şeylerin özüyle ilgili olan insan anlağı ise iyi yani esendir. Esen olan durağan değildir. Türkçede rüzgâr için kullanılan ‘eser’ kelimesinde olduğu gibi esen olan diri bir nefes taşır. Bu nefes insani olan her şeyi barındırır. Yeri gelir poyraz olur yeri gelir meltem.”
Açabildim mi bilemiyorum… Bu tehlikeler sanat, edebiyat ve hayat alanında epeyce şey yapmış herkes için söz konusudur. Çünkü bir sanatçı, filozof, bilge kişi tehlikeyi insanlara işaret ediyor ama insanlar görmüyorlar. İşlerine gelmiyor. İsmet Özel’i Laokoon’a benzetmiştim. Düşüncem değişmiş değil; ama yazgımız bu ise yapacak bir şey yok. Bu böyle diye, sövmeye başlayamayız.
Sen bu yüzden mitleri ele almanın şiiri de insan anlağını da iyileştirici etkisi olacağını söylüyorsun. Rejenerasyon dediğin böyle bir şey…
Yollardan biri bu yalnızca. Mitlerde, hepimizi aşan nitelikleri ile ittifak ettiğimiz bireyler var. Onlar hem birey hem de toplumsal ideallerin taşıyıcıları. İsmet Özel, Bir Yusuf Masalı’nı yazarken çok heyecanlanmıştım. Hatta yazdığı masalı günlerce aramış sonunda Erzurum masalları içinde bulup ona yollamıştım. Masalın başındaki Münacaat, Naat, Sebeb-i Telif ne muhteşemdir!.. Orada bilinçliliğin gururuna kapılmış birinin değil aczinin farkında bir Müslüman’ın tam da bu yüzden müthiş, muhteşem kavrayış gücü terennüm eder. İslam sanatlarının tinselliği işte buradadır. Rejenerasyon da budur. İnsanlar bilinçliliklerinden ötürü hayatlarındaki fevkaladelikleri göremiyor. Sonra da kalkıp kendini zulme uğramış sayıyor. Kendisine sorumluluğu ile birlikte verilene bir baksa, egosunu şişireceğine bahçenin yapılması gereken nice işini görecek. Bir de şu var tabii, bizim de gücümüzün bir haddi var.
Şuradan devam edelim… Sen geçenlerde Yeni Şafak gazetesinin 6 Ağustos tarihli kitap ekinde İsmet Özel’in siyasal eylemi üzerine yapılan bir soruşturmaya katıldın ve şöyle şeyler söyledin. Okuyayım müsaadenle: “İsmet Özel’in şiirindeki ‘ben’ sesini toplumsal alana ve siyasete taşıdığını düşünüyorum. Birçok bakımdan sorunlu bir durum bu. Zira dünya, bizim istediklerimizin gerçekleştiği bir yer değildir çoğu zaman. Hz. Ömer’in, “Ben Rabbimi olsun diye çabaladığım işleri boşa çıkarmasıyla tanıdım, bildim” sözünü daima akılda tutmalıyız bu yüzden. Benim naçizane kanaatim İsmet Özel’in, bu çerçeve içinde bir üslup sorunu yaşadığıdır. Arzu ettikleri yaşarken olsun istiyor sanki. Reel politikle ilgisinin şeklindeki değişme bunu gösteriyor. Zaten Kız Kulesi Beyaz İken’den beri şiirinde de benzer bir sorun var. Şiirini, zemini gayri insani ve son derece yersiz bir sövgü ile çatıyor. Kırk Hadis şairine yakışmayan hırs yüklü bir dil tercihi. Toplumsal ve siyasal olana dair görüşlerinde de bu dil hâkim. Kuşkusuz toplumumuz onun görüşlerine çok ihtiyaç duyuyor. Fakat hiçbir toplum ihtiyaç duyduğunu kendisine söz konusu dil ile verene karşı sıcaklığını fazlaca koruyamaz. Oluşması arzu edilen sıcaklık, bütünleşme bu yüzden oluşmuyor. İsmet Özel, söylediklerini nicedir kendi ‘ben’ini sublime ederek söylüyor çünkü. Bu eda, Mevlana’da da Akif’te de yoktu. Haddim değil belki ama söylemeliyim: Bizi kendisine benzetmeye çalışan bu bun atmosfere değil ‘gelmekte olan insan’a seslenmeliyiz. İsmet Bey’in çığ gibi büyüyecek etkisinin önünde şiirindeki ‘ben’ sesi bir engel olarak duruyor. Şimdi bu ses toplumsal alana ve siyasete de sirayet ederek kendi kendini ne yazık ki lağvediyor. Gerçi onun eylemi reel politiğin herhangi bir yanında durmuyor ama söz konusu atmosfer içinde parçalanıp hiç de yakın durmadığı yanlarla karışıyor. Bu durumu aşmak, Özel’e olduğu kadar onun okuruna da gayret ve sorumluluk yüklüyor. Bugünün içinden de gelecek olanlardan da İsmet Bey’in eylediklerinden çok şey kazananlar olacaktır. Bundan hiç kuşkum yok. O kişilerin akıllarında tutması gereken hususların başında, güçlerinin bir derecesi olduğunu bilmeleri yerinde olur. Ancak bu sayede –İsmet Özel’in ifadesi ile- ‘tütmesi gereken ocağın nerede olduğu’ onlara gösterilecektir.
Bu okudukların üzülerek görüp söylediklerimdir. Bildiğim kadarıyla Mehmet Akif 1928’de ülkeyi terk ediyor. Bakıyor ki ülkedeki gidiş, kötü. Bir eylem yürütse etrafına çok kişiyi rahatlıkla toplar ama bunun yaratacaklarından çekiniyor; Kur’an mealinden endişe etmesi gibi bir şey bu. Yani kendi içinde toparlanıp gidiyor, tek başına. Kimseye “toparlanın gidiyoruz ya da toparlanın gitmiyoruz” demesi söz konusu değil. İşte tam da bu yüzden Akif’in eylemi bugüne çığ gibi büyüyerek ulaşıyor. Binlerce insan onun eylediğine hayranlık duyuyor. Yaptıklarının önünde kendisi yok. “Sessizce yaşadım, kim beni nereden bilecektir.” diyor. O günlerde bugünden daha beter varlık, kimlik sorunu yaşıyorduk. Akif’in büyüklüğü, Resmim İçin şiirinde bellidir. Yazdığı şiir hiç de modern sayılmamakta birçoklarına göre, bana göre tavrıyla modern şairlerin hepsinden moderndir. Ama bunlar değil önemli olan. Onun tavrı, “Akif ne yapıyor görüyor musun?” denmesine yüz çevirmesinde saklıdır. İsmet Özel sanki insanlar birbirine: ‘Bakın gördünüz mü İsmet Özel neler söylüyor, yapıyor!..” desin istiyor. Bunu aklım almıyor. Dünyada olacak olan olur, biz kalacak olana bakarız ki bizden sonra gelene bizden önce bize gelen ulaşabilsin. Elbet yaptığımızın öneminin, büyüklüğünün idrakinde olacağız ama, vazifemiz bizim yaptıklarımızdan büyüktür ve bugünden çok geleceğe dönüktür. Biz birer neferiz, kendimizi Talut saymak haddimize değil. Cahit Zarifoğlu, kendisiyle yapılan bir söyleşide söyle diyor. Müsaadenle bunu da okuyayım: ““Bizlerden gelecekler vardır; hamurlarını biz yapıyoruz şu anda.. Yıllardır ve yıllarca da. Eminim bizi küçümseyecek o gelecekler (…) Bizlerin, edebiyat tarihi yönünden, bir oluşumun öyküsü yönünden değeri olabilir (…) Bu yüzden bende, bu anlayış içinde olağandır denebilecek artistik kaprisler yoktur. Kendine pay çıkarma yoktur. İşimiz bizsiz olamaz; ama bizi, bireyliğimizi yutacak kadar iri. Bu yüzden kendi hâlinde bir işçiyimdir ben.” Bu çok önemli bana göre.
Cahit Zarifoğlu’nu ve Sezai Karakoç’u daha bir önemsiyorsun bu bakımdan, yanılıyor muyum?
İkisi de benim de içinde bulunduğum kuşakça neredeyse ulaşılmaz hasletlere sahip. İnşallah yaklaşmak nasip olur onlara. Tabii başkaları da var, farklı alanlarda. İsmet Özel de andığım sorunları ayırt edebilirsek büyük bir ses olmuştur. Şunu da söyleyeyim, onun ‘ben’ dediğinde derin bir acısı var. Bu apaçıktır. Sorun, acısının paylaşılmazlığını tabii görmeyip bir hınçla söylenmesinde. Bilir misim Cahit Zarifoğlu ile Necip Fazıl arasında anlatılan şöyle bir olay vardır. Rasim Özdenören’den okumuştum. Necip Fazıl’ın, gecenin bir vakti kapısını çalan biri: “Beni siz zehirlediniz!..” der ve kendiniz belli etmeden çekip gider. Necip Fazıl, bunu Cahit Zarifoğlu’ndan bilir ama bunun manası üzerine sanırım pek de düşünmez. Anlatmak istediğim başından beri böyle bir şey. Ya bu doğruysa, yani biz yazdıklarımızla birilerini zehirliyorsak. Modern ya da postmodern, yenilikçi, deneysel ama ya yazdıklarımızla insan denen varlık üzerinden tahrip edici bir etkimiz oluyorsa? Diyemeyiz ki aklını kullanıp zehirlenmesin. Bize de düşen aklımızı kullanıp zehirlememektir. . Çünkü “Şiirin methedilmeyen kısmı şeytanın çalgılarındandır.” deniyor dedik ve inandık. İnsan bu yüzden şiiri bırakabilir.
“Boğazıma Yılan Akmış Döv Beni” şiirinde böyle bir öz açık ediliyor sanki.
Evet. Mesnevi’de anlatılıyor, çocukluğumda annemden de benzer bir şey dinlemiştim. Adamın biri, sefer halinde, bir den bir yere gidiyor. Bakıyor ki bir ağacın altında biri uyumakta. O da ne! Bir yılan adamın açık ağzından içeri akıvermek üzere. Bizim yolcu koşuyor ama nafile yılan berikinin boğazından aşağı akıyor. Yolcu adam eline bir sopa alıp uyuyanı uyandırıyor. Vurmaya başlıyor. Beriki kaçmaya başlayınca da kovalıyor, yakaladığı yerde tekrar vuruyor. Bir pınara geldiklerinde yolcu zorla su içiriyor, sonra yeniden kovalayıp koşturuyor. Bu arada beriki neler neler sayıyor kendine bu zulmü reva görene. Fakat yolcuda durma yok. Sonunda karnına yılan akan o koşturmadan, su içmeden çürük elmalar yemeden sonra kusmaya başlıyor. Kapkara bir yılan çıkıyor boğazından dışarı. Adam şaşkın başlıyor yolcuyu bu defa övmeye. Övgülerin hamd ü senaların peşinden yolcunun niçin açıkça başına geleni söylemediği sorusu geliyor. Yolcu diyor ki, desem aklın uçar, ödün patlardı. Demem o ki halimiz uyuyakalmanın ta kendisi ve bize bunu bir söyleyen yoksa, işte o zaman korkmalıyız. İlahi yardım bizden uzak kalıyor demektir. Etrafımda insan dostlarımın olmasını bu yüzden isterim; tebaa sahibi olmaktan Allah korusun…
Bu söylediklerinden ve şiirinden ötürü alacağın tepkileri düşündün mü, öngördün mü diye sorsam… Hain evlat olarak mı anılacaksın, söylediklerinin özüne ermeye mi çalışılacak? Çünkü birileri sevinecek kuşkusuz. Ne düşünüyorsun?
Ben de babamın ve annemin evladıyım herkes gibi. Kimse bir başkasından kendini özel hissetmemeli. Buna hakkı yok. Sorduğun hususta öngörülerim, düşüncelerim kaçınılmaz olarak oluştu elbette. İsmet Özel’in tanıdığım, bildiğim gibi davranacağından kuşkum yok. Susacak, sessizliğin geçiştirmesine sığınacak. Bir sorgulama yaşayacağını sanmıyorum. Ben böyle davranmakla onu bir kez daha haklı çıkarmış oldum, ona göre. Zaten ben de ondan ziyade meseleye vakıf olma cehdindekileri, değişebilir olanları düşünüp duruyorum. Onlardan umut etmek istiyorum. Sevinenlere gelince… İsmet Özel’i onlarla hiçbir zaman değişmem. Fakat kimseyi de İslam şiir sanatının tininden üstün göremem. Şiir ortamımız benim söz açtığım irtifada seyredecek yetenekteki şairlerini küstürdü. Umarım onlar bir ses verir. Çünkü benim vurgularımı anlasa anlasa onlar anlar. Şiir ortamımız yüreğini kaybetmişe benziyor. Oysa gereğinde tasfiye de takviye de edebilmeliyiz… Ben hayatımın olgunlaşmaya doğru ilerlemesini arzuladım hep. Bu nedenle takviye edemediğim mevzii tasfiye ettim ki cephe düşmesin.
Sen Özel’in bir bakıma ‘fedailiğini’ yaptın, yani öyle dendi, öyle algılandı, çoklarına karşı onu savundun zaten…
Sevgili Mustafa Fırat, ben kendi İsmet Özel’imi, bildiğimiz, benim burada anlattığım, televizyon programlarında sövgüler düzen, benim nicedir tanıyamadığım İsmet Özel’e karşı savunuyorum, her şeyden önce… Yaptığımın bir yanı budur. Başka birçok boyutu da var izah etmeye çalışıyorum.
Ayrıca evet. Elbette… Tabii ki savunacağım. Serkan Işın’a, Yücel Kayıran’a ya da burada adını anmanın gereği olmadığı pek çok kişiye söz söyletecek değildim ya… Ayrıca onun buna ihtiyacı da yoktu, benim yaptığım kendi sorumluluğumdu, o kadar. Bundan sonra da sorumlu hissettiğimi yaparım… Fakat ben şunu sık sık izah etmeye çalışıyorum: Kendimi Gustav Mahler için şunları söyleyen Schönberg gibi hissetmeyi çok şükür başarabilmiştim: (“Modernizmin Serüveni”seçkisinden özetliyor) “Gustav Mahler’e olan inancım kesin ve sarsılmazdır ve onu en büyük adamlardan biri olarak görüyorum (…) Gerçeği söylemek gerekirse, sarsılmaz bir güven içinde olmalıyız: Nasılsa inancımız ötekileri de sarsacaktır (…) Böyle yanıp tutuşmamış bir havari ancak bir sapkınlığı vaaz eder. Kendinden bir hale esirgenenin bir tanrısallık imgesi taşıması da söz konusu olamaz. Kuşkusuz havarinin kendisi aydınlık değildir; o, bedenini sadece bir zarf olarak kabul edilen bir ışıkla parıldar: Işık zarfı deler geçer, ama bu ışık şefaatlidir ve yanan kişiye kendisinin bir aydınlık olduğu görünümü izlenimini bahşeder.”
Bilmem anlatabildim mi? Işık, zarfı delip geçeli çok oldu. Dediğim gibi, bu nedenlerden ötürü takviye edemediğim mevzii tasfiye ettim ki cephe düşmesin. Ayrıca ben de savunurken hatalı davranmış olabilirim. Nitekim Serkan Ozan Özağaç’a karşı tavrımda yanıldım. Bunu ifade etmekten neden çekineyim.
Müsaadenle meseleyi bir de Mevlana’dan aktarayım. Schönberg ve Mahler örneklerinden daha iyi anlaşılır kılacak. Mesnevî’nin ilk cildinde, ‘O, bir kişidir’ diye ‘yalancı bir iddiacıya’ sadakatle bağlanan bir müritten söz açar Mevlana Hazretleri: “Ancak –inanışındaki- parlaklıktan dolayı o yalanın hakkında yararlı olduğu istekli nadir olur. Her ne kadar şeyhi can sandı, ama ceset çıktıysa da, o kendi iyi niyetiyle bir yere varır. Gece ortasında kıbleyi araştırmak gibi; kıble yok, ama onun o nazmı geçerli. İddiacının can kıtlığı, gizlidedir. Fakat bizim ekmek kıtlığımız açıktadır. Biz niçin iddiacı gibi gizleyelim, Yalancı namus için niçin ıstırap çekelim.” Ben ekmek kıtlığı için açlardan olmak istedim. Bunu da açık ettim, gizlemedim. Bilinçliliğin gururu ile devinip bir halde kalmadım. Aynı rolü mevzu değiştirip oynamak benden uzak olsun. Dedikodudan başka söyleşmeye yaklaşamayanlar benden şunu duymak istiyorlar: “Evet, ben İsmet Özel’i bir usta, bir şeyh misali gördüm.” Doğrudur, öyle gördüm ve gereğini de zaman içinde derece derece eyleyip yine derece derece uzaklaştım. Şimdi bu derece bağlılığı kim yapabilir? Sorarım… Bugün bu söylediklerim o bağlılığın evrilmesidir. Ömrü alış veriş farsıyla geçmiş müteşairler benim ne o halimi ne de bu halimi anlayabilir.
Şimdi tekrar şiir alanına dönmek istiyorum. Sen İsmet Özel’in Türk şiirindeki tinselliği korumadığını da vurguluyorsun…
Korumak ne kelime. Sadece kendi ile ilgili oldu diyorum. Anadolu’da ceviz ağaçlarını bir yere dikerler, çünkü orada başka hiçbir şey artık yetişmez. Ceviz ağacının salgıları buna müsaade etmez çünkü… İsmet Bey, bu misaldir. Etrafında bir şeylerin yeşermesine müsaade etmez. Fakat Türk şiir ortamı artık kalabalık görünce taklalara başlayan paçalı güvercinlerden de tavus kuşu misali renklerini sergileyenlerden de bıkmıştır. Etik değerleri estetik değerlerden daha öne almanın vakti geçeli çok oldu. Bir kişioğlunda etik varsa estetik nasılsa bir irtifa kat ediyor ama etik yoksa, estetiğin varlığı işte şairi Süleyman Çobanoğlu gibi TV programı yapımcısı yapıyor. İsmet Özel, o çok değerli zarını tuttu tuttu Çobanoğlu için attı. Şimdi eminim benim eleştirilerime ‘tabii ben onun hakkında yazmadım da ondan böyle konuşuyor’ diyordur. Buna ben aldırmayalı çok oluyor. “Dolunay olan hilal parmakla gösterilmez” demiş atalarımız, Divan-i Lügati’t Türk’ten okuyoruz bunu. Nicedir İsmet Özel, birini işaret etse ne olurdu ki? Bir de bu var…
Günümüzün şiirinin malul olduğu yanlarla bu dediklerinin ilgisi ne?
Çok… İsmet Bey, arzu etseydi, Türk şiir ortamında elinde sopasıyla gezseydi, bizim temizlemek zorunda kalacağımız ayrık otları bu kadar çok olmazdı. Ama fanlarının çoğalması yetti ona. Şimdi şöyle bir şey var, şiir ortamımızda. Bazı adlar var. Ödüller de almışlar. Hep kadınsı bir hassasiyetle hareket eden adlar bunlar. Sabah akşam kötü şiir yazdıklarını bildikleri için ilişkilerle gemilerini yürüttüklerini sanıyorlar ama ezik, her durumda eziktir. Bazıları da var ki yıllardır orada öylece kararlı bir öküz gibi duruyor, Turgut Uyar’ın ifadesiyle. Bilirsin yer tarif ederken insanlar falanca öküz heykelinin, filanca at heykelinin oradan şu kadar gideceksin diyorlar. İzmir’de benim oturduğum yer de böyle… Hipodromun yakınında at heykelleri var, biraz ileride bir iki fil ve yavruları. İnsanlar şiirde de böyle taşsılaşıyor ve sırf kararlı bir öküz gibi orada eğleştiği için yer ediniyor. Demin Serkan Ozan’da yanıldığımı söyledim. Ama Hakan Arslanbenzer’de ve diğerlerinde yanılmadım. Bir küçük İsmet Özel olarak etrafına topladıkları ile Neo Epikçilik safsatasını sürdürüyor. İnsan bir dostun varlığı ile kendi varlığını bulur. Kendi varlığını bulmaya doğru yol alan da böyle şiir fırkalarının adı altına sığınıp ayakta kalmaya çalışmaz. Türk şiir ortamında olan bu. Çok Sesli Şiir diyenler de Neo Epik diyenler de Deneyselciler de Görselciler de şiir yazamadıklarını biliyorlar artık. “O halde” diyorlar “her şeyin buharlaştığı bir dünyada şiiri de buharlaştıralım ki bizim yazdığımız zırvalara şiir denmeye devam edilsin.” Yani heykelleşmiş bir kararlılık gösterecekler. Deneyselci ve Görselci denen fırkaların durumları çok daha vahim. Tat almak için klasik bir şiiri okumak ama artık imgelemleri boşaldığı için, böyle bir şiiri yazamadıklarından oturup zekâ ile bir şeyler karalamaları gerekecek. Şimdi Ahmet Güntan’ı düşün… İkinci şiir kitabı Köpüklü Bir Kan, Bir Duman’ı kitapçılarda satmayıp seçtiği isimlere postalayan bir şair olarak sen kalk, şiirde aktörlük et. Heidegger, ‘Aksiyon özü tamamlamak içindir” der. Şimdi bir öz böyle olunca tamamlanmış mı oluyor yoksa, unutulmuş mu? Bir de herkesle iyi geçinen hünsa bir hümanizme sahip olanlar var tabii. Asıl onlar şiirin yüz karalarıdır. Böylelerine hiç yüz vermemeli.
Bir de şu var: Şiir ortamı böyleyken şiir eleştirisi diye bir şeyin adı bile edilemez. Bu yüzden bir Orhan Koçak’ı günün şiirine eğilirken göremezsiniz. Bu bataklığa Ali Galip Yener de girmek istemez. Yenileri de çıkmaz zaten. Ne olur peki? Her fırka kendi övücülerini, tanıtıcılarını yaratır. Biz bir fırkaya dâhil değiliz. Seninle benim diyalogumu insanlar nasıl da yadırgıyor, duyuyorsun işte…
Seni tanıdıktan bir ay sonra evimde misafir edecek kadar güvenilir birisin, ama şunu sormam beklendiği için sorayım, neden bu denli katı ve sertsin? Uzlaşmaya yanaşmıyorsun? Biraz yanaşsan bu adamlar senin heykelini dikerlerdi…
Ne güzel söyledin, ben bir heykel olmak istemiyorum. (Gülüşüyoruz) Şiir, ruhumu teslim edene kadar onu koruduğum bir sırça gibi benim için. Ruhum asıl sırçadır ama. Bunu hiç unutmam. Sırça gene bir sırça ile korunmalı ki saydamlığı görünsün. Şiir, korurken, koruduğunu kırılıp bükülerek zedelememeli. Ben buna titizleniyorum. Bir sertliğim varsa bundan. Şiir yoluyla okurun ruhunu kendi kararmış, sırçalığı kalmamış ruhlarından çıkan şiirleri ile karartan şairlere tahammül edemiyorum. Yoksa benim gibi yumuşak başlı biri neden hışım sahibi olsun. Hilm sahibi olmayı isterdim, Ebubekir gibi olmayı… Ama bende ‘Ömer öfkesi’ var. Hepimiz bir oyalanma içindeyiz. Çekip gideceğiz aslında. Ben, benliğime konan öfkeyi gösterip göstermediğimden sorumlu olacağım; bir başkası ise benliğine konan sükûneti bozmasından… Yani, bende olmayanı benden isteme… ‘Öf’ denecek zamana dek sabrettik mi, bak işte bu önemli. Şiir söz konusu olduğunda bu böyle. Hayatta ise ne kadar da acizim.
Ayrıca bu senin için de geçerli. Benim gibi meseleleri olan bir adamla yan yana görülmek, senin çevrende nasıl karşılanır, bilemem… Biliyorsun bana, meselelerimin çağdaş olmadığını söylüyorlar, ben de “evet haklısınız, çağımı seviyorum ben, bu yüzden de benim meselelerim çağı aşan meselelerdir” diyorum…
Haklı olabilirsin… Ama gerçek çevremizi böylelikle görmüş oluyoruz. Şairler birbirleriyle dostluk kuramıyorlar. Bundan kurtulmak gerek. Sevgili Celâl. Her şeyden önce açık yüreklilikle konuştuğun için teşekkür ediyorum sana. Söylediklerin ve şiirin inşallah maksadına erer…
‘İnşallah’, diyelim. Hoca Nasreddin öyle demiş biliyorsun. Hava yarın güzel olursa ormana, olmazsa hamama gitmeyi planlamış da hani, işler istediği gibi olmayınca, karısının ‘inşallah’ uyarısını anlamış ve yağmurdan sırılsıklam eve dönünce ‘kim o?’ diyen karısına ‘inşallah benim karıcığım’ demiş. ‘İnşallah’ diyelim. Ben sana teşekkür ederim Mustafa Fırat. Sen, bu ve bundan önceki konuşmalarımızda bana kardeşlik gösterdin; eleştirdin de destek de oldun…
Not: Şöyleşide mevzu bahis şiirlerden İsmet Özel’in şiiri için şuraya bakılabilir: http://www.karakutu.com/facayi-yazmasaydim-yaza-yazik-olurdu/
Cevabımızsa budur:
Deli Dumrul Şairi Faciayı İşaret Ediyor!*
‘Gülünç olan, bu dünya için koşum takman’
Franz Kafka
Yaz aylarının üçü de birdir yüce gönüllü bollukta
Bahar gibi güz gibi emekler erteye kalmaz yaz aylarında
Birinden birinde alından burun ucu yoluyla düşerler öne
Yaz ayları hak etmediğini bulur gene de
Sözgelimi insanlar plajlarından gelip seçim yaptılar yenice
Tabiatın emekleri insanları gönendirdi
Yaz ayları vereceği bittikten sonra çekilmesini
Pek güzel bilirdi.
Yaz ayları dedin şiir dedin facia dedin orman yangınları dedin
Gençliğimde dedin it kuklası yaptım oynadım oynattım dedin
Bilmediğimiz bir şeyi her zamanki kibrinle söyledin
Sen böyle gerine gerine ‘ben ben’ dedikçe gülerler:
‘Sen neymişsin be abi aa aa’ derlerdi de
Bendeki seni düşünüp üzülen yine ben olurdum
Yaz ayları doğrusu insanlar pek gülünç olurdu
Sair zamanlarda eğilirken göğsünü kapatan kadınlar
Yaz aylarında pilajlarda nasıl da rahat soyunurdu
Sair zamanlardan neydi değişen yaz aylarında?
Yeryüzünde böbürlenerek bu yürüme
Neden değişmedi sende?
Keşke şunları da biraz bileydin: Yaşlandıkça bilgeleşmeyen
Teninde ergen boğasamışlığı kalan bun şairler için yaz ayları
Örtünen masum kızlar bile
Ergenlik sivilcesine bürünür mahreminde
Böyleleri en çok dökülmeyen saçlarıyla övünür
Tarakları arka ceplerinde yağlanır da
Parlayan saçlar biriyantinlenmiş görünür
Türklüğü İskoçlukla Danişmend Gaziyi Robin Hudlukla
Karıştırırlar ama, nadim olmazlar asla;
zira hâlâ:
“İrlandanın Willam Butler Yeats’iyim
Kim bilebilir kendi kendimin Bill Gates’iyim
Hecem tutmadı kafiyelerim göz için oldu
Gecem kulak için de olsa köz için oldu
Oldu oldu ben söyledim de oldu”
demek
Benliklerine denk düşmüş şiirdir aslında
Oysa burası İrlanda değil, koca Akif de
Hırsından dili burulmuş namına vurgun jön-Türk değildir.
Şimdi ben nicedir istemem ki senin yaşına böyle geleyim
Suretâ superpoze, afili, paronoyalarla delik deşik ama kuyruk dik
Kendi özge başının değil de bön başlara görünmenin belâsıyla dopdolu
Yazık, Tanrı kendi başının belâsından bu dünyada mahrum bırakmış artık onu
‘Dilerim benim belamı burada versin’ diyemeyecek kadar hesapsız hesaplı
Parmağında Spinoza misâli yüzükler, altında -kim bilir- ‘Tedbirli Ol’ yazılı
Calut’a karşı cenge gittiğini söylerken Talut’u kendi sanarak
Avuçlar dolusu su içtiğini istemem saklamak
İstemem tedbirli olmak
İstemem belâmı bulamamak
İstemem kendimi beşikte konuşmuşlardan gösterip
Dilimi zamane daldırmak
Kalbimin kanıyla yazamamak
İstemem yaz aylarında
Ömrümün ahirinde
Yaptıklarımın faciası olmak.
Ulm, 23-25 Temmuz 2007
CELAL FEDAİ 